Ханты хоят уӆапса ванан тайты мосаӆ | «Красный Север»
0°C

обновлено: 08:53, 25 января 2023

Лух Авт

Ханты хоят уӆапса ванан тайты мосаӆ

Хащам ӆапатан, хольмаң пеӆа оӆаңмет хатаӆан, Фёдор Васильевич Альгамов 89-мет таӆ-ӆуңаӆ постас. Хой уятаӆ, камн Ас йиңк маныӆыйс, камн таӆ парыӆыйс (ӆапатхощъяң) — ӆув эӆтайӆ потар ханшиӆысам. Нын па ӆуңтаӆан, оша понаӆан.


Фёдор Васильевич Альгамов, ханты сирна айӆӆа — Рыңком Петуӆ. Ванты ху. Ӆув ин моӆт хуват эваӆт, энаммаӆ эваӆт, нуптаӆ эваӆт рупитас па ус аратаӆна катра Ванты куртаӆна ӆуң пораятна. Йирэӆ па акеӆ сита уӆлияс. Таӆ пораятна Юх Ямкуртна ус. Тасяң ёх Ванты ёх усат. Ветъяң хуйпи Ванты пухар, ӆув уӆмаӆ хуват емаң таха ус. Аратаӆна ӆапат Ас ёхарт тайӆ. Еӆӆы Фёдор Васильевич потраӆ туӆӆы шеңк самаӆн хошиты верат эӆты.

– Ма ин мурэм аса хоӆас. Ванты ёхӆам: яйӆам, апсиӆам аса хоӆсат. Ин туп хасяс хуӆам апсем: Ӆорвошна рупитаӆ Сергей Данилович Кондыгин, рупитаӆ Анатолий Николаевич Кондыгин, рупитаӆ па уӆ тата Пулңават вошна Ефим Макарович Кондыгин. Таӆаң ветъяң хуйпи Ванты вош эваӆт хасям от туп хуӆам апси тайӆам.

Ма Рыңком Петуӆ, Ванты ху. Уӆмем хуват эваӆт, там ӆапатъяң па кат таӆ уӆмем эваӆт мурна ӆоватаӆна уйтӆайм, кашң мув нёӆна ёхтыӆытэмна мойӆаӆайм, сялитман тайӆайм па ям хоята ӆуңатӆайм. Ма яңхиӆысам Асов унты, рутат тайӆам. Ма яңхиӆыӆам Асов эваӆт вуйман Охсарка унты. Кашң вошна па кашң куртна аратаӆна уйтӆайм. Сита ма потартыӆам ун икет пиӆна, хотсат верат манӆат, хотсат хоятат уӆӆат. Питӆора ёхатӆам Герасим Даниkович Максаров хося. Шеңк нопсаң ики. Уӆмаӆ хуват тась кусяя рупитас. Катравошна ёхатӆам Василий Фёдорович Ковшин, Николай Андреевич Сязи, Алексей Александрович Кондыгин хося. Катра мохиӆам шимӆа йисат. Шеңк хоӆты питсат.

Газетайна рахаӆ ханшты уӆапса потар. Ошаң няврэмӆув, ошаң эвиӆув, ошаң ёхӆув, ветъяң таӆ ӆовата ювам хоятат хонна катра йис уӆапса уйттэӆ шимаӆ. Утыӆтымеӆ антом. Утаӆтысат туп русь сиран, ханты уӆапса воӆаң ант уйтӆэӆ. Мосаӆ ивевна ханшиӆытыя сит эӆты, ӆуӆн, ӆув ат ӆуңатсат па еша ат нумасысат. Си порайна уӆапсэӆ ӆувиӆаӆа веӆси пайӆы, веӆси тумтак, веӆси ям.

Си тумпина потарӆам. Ойӆы верэв, атом верэв, муң ханты уӆапсэв, катра емӆам верэв муң тайтэв антом. Няврэмӆаӆ тыйӆат, русь сирна энамӆат, русь сирна уӆӆат. Ханты уӆапса ойеӆ, писеӆ, ям нуптэӆ, сюняң найеӆ пеӆа шимаӆ вантӆат. Ванты ант хошӆат. Муң утаӆтатэв антом. Ин яйӆам ясаң иты. Ма яңхиӆыӆам, ванты, ситна потарты питсам. Яйӆамна, ханамӆамна, уйтты сясиӆамна ма малы парӆайм. Муя вошна уӆман ма энамты няврэмата ант потартыӆам ханты хоятатат уӆапса эӆты.

Уӆапса верэв, ям сирэв, ант рахты, ант верты, ант хошты сирэв вантӆэн муй хорпи? Ханты эвиет шеңк ям хорасаңат, шеңк ям упсят. Хорасӆаӆ ӆув хосяйӆаӆ тайӆаӆӆаӆ, хорасӆаӆ ӆув хосяйӆаӆ верӆаӆӆаӆ. Нуяң ёӆна ёнтӆат, эвтам ёӆна ёнтӆат. Хольмаң таӆ ӆовата йиты эвет-имет, ӆуӆна, ат утаӆтасӆаӆ ӆув няврэмӆаӆ: эвиӆаӆ-похӆаӆ иситы нуяң ёӆ ёнттыя, иситы эвтам ёӆ ёнтты. Си порайна уӆты каш па уӆты ям.

Хуӆ веӆты, вой веӆты ёх хося ёхтыӆыӆам иситы потарӆат: «Там йисна пастуха вуӆув русь сурпи хоятат. Каӆаңна яңхты воӆаңа ант армаӆ, веӆси утаӆтыӆат. Ухаӆ верты ямас ант хошӆат: яң курпи ухаӆ верты ант хошӆат, хув курпи ухаӆ верты ант хошӆат па няӆ курпи ухаӆ верты ант хошӆат. Симась ёха вуӆэң тасьна рупитты иси вевтам. Мосаӆ уӆапсайӆ вуты рупатайӆ эваӆт. Нумастыя мосаӆ, утаӆтаты мосӆат уншак ёхӆаӆна.

Ным мувна яңхиӆыӆам, нум мувна яңхиӆыӆам. Ур ёх ӆухасӆам, аратаӆна ям ханты ӆухасӆам, аратаӆна ям селькупат ӆухасӆам пиӆан ям потар потарман яха ёхтыӆыӆув, вуся верӆув, мойӆаӆув, порыӆыӆув.

Йирыӆам, яйӆам, апсиӆам, хиӆыӆам, хой ӆытты хоят ӆытаӆ шеңк ямас ханты уӆапса моштатыя — муң ӆувиӆаӆ ант алиӆыӆӆув. Муң ӆувиӆаӆа альты ант хошӆув. Там йис хоятат шимаӆ хошӆат.

Кимет верна потарты ясңем хося, потарты потрэм хося, потарты нопсэм хося манэм шеңк унтан нётаӆ «Емаң нэпек». Ясаңӆаӆ шеңк мосты ясңат. Ясаңӆаӆ шеңк утаӆтаты мосӆат. Кашң эви, кашң пох хося уӆапса еӆӆы нётаӆ. Нопса вуты мосӆат.

Тата йи потар па тайӆам. Питӆорна уйтӆа Ӆуңх Авт нёӆ, Ӆорвошна уйтӆа Ӆуңхат Авт нёӆ, Катравошна уйтӆа Ӆуңхат Авт нёӆ. Муң ӆувеӆ ёнтты хара вермев. Тайты-та тайӆэв, яңхӆат тохи порыӆытыя русь имет, саран имет. Понӆаӆ нох аӆамман якӆат-якӆат — сит ант рахты вер, вевтам. Си емаң тахаев тайӆ ӆув сумат похал, ӆув тайӆ ям таха. Симась тахайт ертэпатна верты мосӆат. Емаң таха порыӆыты антом муң йисэвна верман уӆ, ӆув йис тэӆна Ӆуңх Авт нёӆ — емаң таха. Йи сирна ястаман Щёопр Авт нёӆ.

Уӆапсэв — нуяң ям ёӆ, тусан верам ям юх аңкиӆаӆна-асиӆаӆна. Няврэмат, похат-эвет еӆӆы утаӆтаты мосӆат ханты сирна. Русь уӆапсая иси мосӆат утаӆтаты. Тая, наң уӆа русь сохна, русь хорна. Туп емаң тахайна мантэнна ханты нуй сахен ӆумта, ханты эвтам сахен ӆумта, ханты саӆтам ваен ӆумта. Ватӆэн, муй хорпи ям, ӆуӆна, ин ныӆа. Йи Турамна вантӆайты еӆӆы. Нынан тумтак кур, тумтак ёш! Туп ситы уӆты верытӆаты.

Хантэт ситы потарӆат: пурась икет, энамты ёх, энамтышак ёх — «Муң ин яңхӆув метеорна, муң ин яңхӆув тутаңхопна. Муң ин хиӆыӆув йисна, ӆув няврэмӆаӆ йисна тармаӆ муй антом. Муң ханты уӆапсэв верыя куш ямас уйтӆэв. Ханты уӆапсэв ёвра хайсэв». Йи ёх потарӆат, йи нопсаң ханты имет потартыӆат. Там уӆтэв сахат тутаң ухӆэв нох ки воӆыйӆ — тутаңхопев нох воӆыйӆ. Муң муйна манты питӆув? Ай хоп ант тайӆув, ай хоп верты ант хошӆув. Няӆ ӆаӆпи верты ант хошӆув. Куратава верты хонна ант хошӆув. Ӆоваӆман яңхты ӆуп понты ант хошӆув. Си вер ёрэматы ант мосаӆ. Мосаӆ ханты вер хося еӆӆы тайтыя. Сит вантман сикем арат атом, сикем арат вевтам, сикем арат сюкат, сикем арат ӆаварт. Эвиӆув-похӆув утаӆтаты аңкиӆаӆ-асиӆаӆ, кусяйӆаӆ ат ӆытӆат муй па ант хошӆат.

Щёопр Авт — Ӆуңхат нёӆ. Щёопр Авт Ӆуңхат нёӆ мосаӆ русят пиӆан потарман ертэпна вертыя. Йи ханты мур ат яңхаӆ, си тумпина па хоятат ат яңхӆат пойкасьты ӆытӆат ки ям сирна: саранат, русят, ур ёх, селькупат… Си емаң тахая йис тэӆна мур яңхиӆыяс, ситэӆна пойкасиса. Катра мур Пулңават эваӆт онасна ӆэтот таӆӆат, хопна ӆэтот таӆӆат. Туӆат куртӆаӆа: вой, ӆант, хуӆ, вой, нёха… Сит эваӆт мур яңхиӆыяс, мур хойлияс Ӆуңхат Авт нёӆа.

Кашң семья кашң мувна ӆув аңкиӆаӆ-асиӆаӆ уӆапса ямас уйтӆэӆ, ӆув няврэмӆаӆ уӆапса иси ситы ат туңнапӆаӆӆаӆ, иситы ат утаӆтаӆӆаӆ. Ханты хоят тус вер верапсы, ханты хоят тус вер воңхапсы, похаӆ — похаӆ сирна ат утаӆтаӆӆы, эвеӆ — эвеӆ сирна ат утаӆтаӆӆы.

Ма иси тайӆам хуӆам эви па хуӆам вең. Туп ӆув няврэмӆаӆ ханты сира шимаӆшак утаӆтаӆӆаӆ. Ханты сира ай тэӆан утаӆтаты мосӆат, си порайна ӆув ханты хоят уӆапса моштаӆэӆ.


2

0

0

0

0

0



обновлено: 08:53, 25 января 2023

Темы