Няръяна Ӈэрм
Паюте’’э’ ӈацекы тохоламбада
Хор’’ иры’ самлянзимдей яля Россия яна’’ ӈардавна ӈули’’ ненадоӈэ толы. 1956 похона Ӈарка яна’’ нермбэртя’’ ватовна ӈацекы тохоламбади’’ манзаям’ саву’’мана’’ е’’эмня ӈадимдевы. Пыдо’ нерняӈы илна’’ няю’ ёльце ӈарка таром’ минре’’.
Время для чтения ~ 7 минут
Тюку юн’ вадава’’ Антонина Хэбелевна Яптик’ нямна ӈэӈгу. Пыда Тасу’ я’ няна Паюте’’э’ хардахана иле. Ненэй ӈацекы харто’ вадахандо’ тохоламби. Лахарёми’ телефон’ мутравна мэ’’ӈаминзь. Тикы’ хавна нини’ ӈока по’’ ямбан’ теневыни’. Ӈавнанда илебей ӈэвани’ мальӈгана ӈобкана тохолкурӈанинзь. Техэ’’ похот ёльце ва’’лёйӈэ тенев. Хусувэй сертабада манзаямда ёльцьханда тэврасетыда. Ханзер’’ нини’’ нердена мэва’ торомдавами’ тарем’ тенев: «Вэба’ ирыхына тохолкова’ ялэна’’ мале пэйдаць. Мань педагогической колледжхана луца вадан’ ӈацекы тохоламбадаӈэ тохолкурӈадамзь. Ӈобаӈгуна классхана’’ ехэрана не ӈацекы тю. Сидна’’ тохоламбадава’’ ма’’нив’’: «Тюку няра’’ нянанда’’ мэӈгу. Тараб’’нанда нядабира’’, тидхалембира’’». Иры’ пуданахана Антонина мале пирувнана’’ тохолкурӈась. Я’’амнада яӈговы. Теда’ иланда нямна харта ваде’’мыда толахава’’.
— Ӈавнанда ханзер’’ ӈацекы тохоламбадаӈэ хэсь тасласар?
– Интернатхана манзарана Адер Лидия Катыковна нюдя ӈэвани мальӈгэхэд си’’ми тенева. Ӈобт’ тэворпани’, иле’’мина’’ тензебтембасетыда. Тамальӈгана воспитательва’’ ӈэвы. Вадавнанда, сянакурпана’’, етри’ нини’’ тохоламбадаӈэ таравэдм’. Сиддо’ толь’ тяха’ ӈабтахая, падна, толаӈго табедамбавын’. Лидия Катыковна манзеты: «Нерняӈы иламд мание тарцян ӈэвакэн». Хасава юдимдей классм’ ёльце’’махадана’’ сидна’’ мандалӈэ Салехардан’ ханаць. Культпросвет’ училище’ тохолкодаӈэ хаяваць. Хар’’на’’ ивнана’’ таславы серма’’ вуниса ӈа’’, ханя’ сидна’’ ӈэдабта’’, таня’ хаява’’. Сыра’ ёльцянд’ тохолкурӈава’’. Тад’ тикахад ӈобкартава’’ таняна вуни хаю’’. Мал’ хоян’ хаява’’, мякнана’’ хаива’’. По’ ямбан’ нини’’ поӈгана мэвакэдм’. Ӈамгэ’ ёльцяӈгана ӈани’ тохолко хэсь таслав. Небяеми нибта ӈод’’ харва’’, си’’ми ӈэдарась. Ти, тарем’ ӈани’ Салехардан’ тэвыв’’. ПТУ нюбета тохолкова’ мякана няхар’’ по’’ тохолкудм’. Тикы’ пуд таминни халя’ заводахана манзара пэяв’’. Харни ивнани ибедорцетыдм’: «Илева’ ямбан’ тюкона мэбцудм’. Харвабцони сер’ ниню ӈа’’». Пудана «Калашников» нюбета ту ӈано хэва’ ёльцянд’ манзарадм’. Тасиримна ими ядэлы’’: «Екар’’ мякани хандадм’, екар’’ нидм’». Телефонувна педагогической колледжан’ лаханадамзь, тохолкось ядми пюрць хонаркурӈадамзь, таняд сава вададами вунидм’ намд’’.
Тикы яля’ сидя яни тер нями няць Ӈэрм’ тер’’ серо ня’’амбада ерво’’ мят’ хаядамзь. Таняна Розалия Ивановна Ильина си’’ми тидхалесь. Манисяв’’: «Харвабцонд’ таняб’’, ханзер’’ сит ни’’ ханаӈгу’’, ӈэваханандо’ мэнадо’ ӈавнанда Паюте’’э’ хардахананд манзаравы ненэць’». Минханда колледж’ ӈэвахана мэнан’ телефонувна лахана, таняд сава юнм’ намдадм’: «Тохолкован’ харванахаван’ тохолкось ядамда хоӈгува’’». Розалия Ивановнам’ илни сехэрым’ тидхалевэӈэ ваде’’ӈав. Ханярина хомбабани етри’ савуцетыв: «Тамальӈгана си’’ми ёльце няданась». Пыда табекосеты: «Тад нерня пыдар ӈани’ тарцян’ ӈэсету’’, ненэцие нядабасьту’’». Манзаям’ тохолавани’ пуд Паюте’’э’ хардан’ школан’ хаядм’. Теда’ мале сидя юд’ няю’ мат’’ по’’ ӈацекы тохоламбидм’. Ненэй вадава’’, литературам’ минредм’. Небяюни’, нисяюни’ тарця ила’ сехэрым’ тэравами, тохолковами ӈули’’ савуцетыди’: «Мара’’ хардан’ хэвэн’, сит’ тотрев’ хибя сидни’ хардахад нядабаӈгоса? Теда’ иланд’ сававна миӈа, ненэй ненэцие’’ ила’ саиркад перен».
— Тикы манзаяр нянанд хурка?
– Минрена манзаями ӈули’’ ивнани ӈа. Ханярина мэбни ӈод’’, таняримна ими ядэрцеты. Школан’ хусувэй яля’ маймба ядсетыдм’. Ӈацекыни’’ теневабцу ӈокамдамба, е’’эмняндо’ едэй и’’ ӈу вадець вареми мэцетыдм’.
Нюртей похо’’на тохоламбавы’’ ӈацекыни’’ ёльце сававна тохолкосеты’’. Та’ мальӈгана илма’’ тюку илаӈгад яӈгась. Урокахана сиддо’ ӈамгэхэрт нись лаволамбю’’. Тедахав’ телефонсипой’’ я’’мадо’. Тикы сава серт’ сиддо’ ни тэврамбю’’. Ини маймбабцоӈэ хой’ няд товы’’ ӈацекы’’ тара’’. Пыдо’ вадамдо’ теневадо’, нидо’ юрыбю’’. Урокаханана’’ си’’ми нядабасеты’’. Вадам’ ехэрана нидо’ табедамбасеты’’.
Манзаяханани едэй мутра’’ няд’’маӈэ мэцетыдм’. Мутраӈэ нюмдебадина’’ — «интерактивная доска», «компьютер». Тикысипой’’ ӈацекэхэ’’на урок пон’ миндараха. Няби’ сер’ урокар илека ӈэӈгу, тоенана серо мер’ хамедаӈгудо’, ни’’ ӈосаӈгу’’. Тамна харто’ хэбицяко иле’’ми (видеоролик) падыбасеты’’. Ненэй вадана’’, илна’’ саир’ нямна ӈэсеты’’. Тикыдо’ конкурсха’’ ӈэдабтамбасетына’’.
— Паюте’’э’ тер’’ ӈацекы’’ сянимдей класс’ ёльцянд’ ненэй вадамдо’ тохоламбидо’?
–Нюртей классхад хасава юдимдей класс’ ӈэсонд’ урокана’’ таня’’. Хардахана илена’’ ӈацекы’’, вы’ тер’’ вадамдо’ мал’ тохоламбидо’. Харвабато’ ненэй вада’ нямна экзамендамдо’ тэрасеты’’. Теневабцудо’ сава оценкаха’’на ӈадимдесетыдо’.
Ненэй вадам’ минрева’ е’’эмня таславы тохолкось ява’’ таня, ӈани’’ тохолко лохохот ӈули’’ яӈга. Сямянхат ненадо яхана паднана ненэциена’’ тадма’’ ӈа’’. Ӈацекыни’’ нюбедо’ мал’ теневыдо’. Няд’’маӈэ мэтидо’ — ненэй вада’ нямна ӈэда теневабцо’’, ӈани’ яӈганя яхана ӈыды’’. Ненэй то’’олха’’ мядикуна’’, ханакуна’’, ӈухукуна’’ выӈгы ила’ нямна лаханакурпана’’ сянакодрев’ мэцетына’’.
Ӈацекыни олимпиадаха’’на, хуркари пирдырмаха’’на мэсеты’’. Хусувэй по’ тарця пирдырмаха’’ хамекосетыва’’. Районханана’’ нерня’ ерембато’, округна’’ тиӈгывна теневабцудо’ ӈадимдембасеты’’. Тамна ӈопой харвабтанава’’ Няръяна Мар’ няд тидхалембидо’. М.В. Ломоносов’ нюбета университет’ манзарана’’ сертабидо’ Ӈопой не ӈацекэми Салиндер Оксана таняд ненадумда’’мам’ ня’’мась. Тюку по’ Яр Егор’ ня’ таняна ӈани’ пирдыртаӈаха’.
Харни ӈацекы тохоламбади’’ поӈгана ӈани’ пирдырцетыдм’, тарця манзаяхана няд’’маӈэ тарасеты’’. Сертабадини’’ хэвняд манэта то’’олхадм’ ӈэсетыдм’. Тодо’’ ё’’ няд товы’’ няхатани ханзер’’ манзаямдо’ минревамдо’ манэ’’цетыдм’, харни теневабцуни ӈани’ ӈадимдембасетын. Тарем’ помнана’’ тохолкурцетыва’’.
— Мят тер’’ поӈгана невхы лаханако, сё теневана нид таня’’?
— Нисями лаханако мэцеты. Ханярид невхы сё, ярабц падыбада’’ турп’’, няданда хонаркосеты’’. Урокаха’’нани мэ’’мы лаханакода толабасетыдм’. Ӈацекыни’’ хэбицяко ва’’ал харвабтасеты’’. Неноховавна нисями невхы иле’’ми тенева. Тедалахана 87 похонанда лаханако мэцеты.
— Сит тотрев’ ненэй вадам’ школаха’’на минрена няхат хурка вади мэ’’ман’ харван’?
— Сенз ӈэя’’, мято’ тер’’ нёя’’ хаӈгур’’, сиддо’ нядабая’’. Сенз ӈэбна’’, манзаява’’ сава ӈэӈгу. Нерняӈы ялэна’’ няю’ таӈга сыртава’’. Варева’’ мэп’’на’’, нисянана’’, небянана’’ ила’ саирм’ ёльце тяхасовна нерня’ минреӈгува’’. Ненэй вадам’ теневана’’ ӈацекына’’ ӈокамданаӈгу’’.
Тарця ненадо яляндо’ ед’ «Няръяна Ӈэрм»хана паднанаӈэ ӈарка яна’’ тиӈгэвна ӈацекына’’ тохоламбадаха’’ ӈобтикы сейхад миндя’’ вади мэ’’ӈава’’. Манзаядо’ тид’’ миӈая. Ӈацекыдо’ тяхасовна мунд’ инзелея’’, теневабцудо’ ӈокамдамба варемдо’ мэ’’ӈая’’.
Автор: Галина Окотэтто’ падвы