Лух Авт
Йис пормасат шавиты хот кущая ус
Варьёган куртан Нижневартовской районан уӆмеман, мет оӆаӊан Ю.К. Вэлла нэмпи йис пормасат шавиты хот куща нэӊев Агафья Дмитриевна Казамкина (Айпина) пиӆн уйтантысам па потрэмисам. Ёхи хащам порайн ӆув пенсияйн уӆ па «Ветеран труда Ханты-Мансийского автономного округа — Югры» муй «Почётной гражданин Нижневартовского района» нэмӊанан яма рупитмаӆ ураӊан кущаятн юкантса.
Муй щирн ӆув ус па уӆапсайӆ хуватн туса рупитас, щи верӆаӆ ошаӊа-щащаӊа версам па айӆтыена айкеӆ инщассам.
– Агафья Дмитриевна, хота наӊ сэма питсан, энапсан, ашкуӆайн утаӆтысан?
– Ма Варьёган куртан Сорханӆ районан сэма питсам. Ай порайн муӊ хоттэӆ хоятӆув пиӆн Сыӊк васы ӆорн унт куртэвн усув. Тамхатӆ щи куртыев Тутн ёсам тахая айӆӆа, хота муӊ Варьёган куртаӊ нэӊӆув иса арсыр вонщамотат акатман кашӊ сусн яӊхӆат. Муӊ щемьяевн мет оӆаӊан кат няврэм энмас: ун яйм па ма. Хун ма вет таӆ ӆовата йисам, кимет ху апщем сэма питас. Щиӊанща ищи порайн ащев сорма питас. Аӊкев щи верат манам юпийн муӊ пиӆэвн Варьёган куртэва касӆас па интернат хотн ӆувеӆа рупата мощатас. Щи порайн 1960-мет таӆат мантсат. Хун па мин яйсакӊан ашкуӆая утаӆтатыя мантсаман, щутщаты пораятн иса кашӊ пуш ащикемн ӆув уӆты унт куртаӆа вуӆыйн тутлисайман.
Ащикев шуӊат ям хув там нови туром иӆпийн ус. Ӆув щи йисн хускем ӆув юканаӆ вуӆэт тайс. Шеӊк яма па туса верантты хоята ус. Щиӊанща хуӆ веӆты арсыр пунат сэвас, вуӆэӊ ухӆат верас па арсыр унт куртатн ӆувеӆа мосты пормасат муйт иса щи яма ӆэщатас.
Вуӆыӆаӆ ӆаваӆты верат тумпийн, ащикев шуӊат ар хуӆ веӆпасӆас па унтата вой веӆтыя ищи яӊхас. Тухаӆ порайн ӆув муӊев хуӆ веӆпасӆаты тувиӆысӆы.
Щи хатӆатн муӊ ӆувеӆ сойпиӆытыя нётсув. Ар хуӆ мощатысув, щит: сортат, мевтэт, ханшаӊ хуӆат муй келщет. Юхат ащикев щи хуӆат Варьёганан уӆам колхоза хоӆыена планат тэкноптатыя щирн масӆы.
– Агафья Дмитриевна, рущ ясаӊан наӊ хошсан, анта, ашкуӆая манмемн?
– Ма щи ясаӊ иса ант па уйтсэм. Юхатшак нулевой класс хоща утаӆтасаюв. Ёӆан па мин кутэвн ханты ясаӊан потрэмасув. Мосаӊ, тамхатӆ щи ураӊан шеӊк туса па хорамаӊа ханты ясаӊн потартӆув. Щиӊанща Варьёган куртан ма туп няӆмет классэм унты утаӆтасайм. Щаӆта Новоаганск вош ашкуӆая щи китсаюв. Щита, ванта, нийӆ таӆ вуш унты ашкуӆа-интернат веӆщишак омасса.
Новоаганск вошн уншак классатн еӆӆы утаӆтасаюв. Каникулы ёхатты порайн ищиты ащикев шуӊат муӊ юпевн вуӆэӊ ухаӆн ёхтыӆыйс. Мет оӆаӊан па ӆув муӊев Варьёган курт вуш унты аӊкев па апщев хоща тусӆы. Юхат ищи унтан уӆты рут куртаӆа муӊев тутлиӆысӆы, хота муӊ верыттыя кемн ӆувеӆ иса арсыр вератн нётсув.
– Хун па Новоаганск вошн уӆты нийӆтаӆпи ашкуӆа-интернатн утаӆтаты щир етшаптасан, муй щирн еӆӆы уӆапсаен ӆэщатсан?
– Щаӆта Новоаганск вошн ашкуӆа етшаптамем верат юпийн ма мохты С.М. Киров нэмпи колхоза Варьёган куртэмн рупиттыя питсам. Щимащ таха катра муӊ хощаев ус. Ӆув хощаеӆ ӆоват, пусты мисат, ай мисат, лэпкат па охсарат энмаӆты хот ищиты тайса. Щи тумпийн, таӆаӊ хуӆам колхозаӊ вуӆы тащ па ус. Щи ураӊан ханты ёхӆув вуӆы ӆаваӆман щи тахайн хоӆыена япсыена рупитсат.
Ин ма япсыена нумӆэм, хоты кашӊ таӆн тови пелка ёхатты кемн муӊ Варьёган куртэвн вуӆы тащат ӆуӊатсайт па нох хорты вуӆэт атэӆт уӆты ун пушаса акатсайт. Щиӊанща шошия уӆты куртаӊ хоятат иса аратэӆн ияха вуӆы нох хортыя щи яӊхӆат. Юхат вуӆы нёхет муйт Сорханӆ вошеӆа туӆайт па арсыр тахаята еӆ тыныты щира китӆайт. Варьёганан катра ун еӊкаӊ хот верман тайса, мата тахая колхозн рупитты хоятат арсыр хуӆат планат щирэӆн государствая масат. Щи хуӆат Сорханӆ воша тутаӊхопн тусайт, хота па сыр-сыр консерва хошапат рыбозавод хоща уӆты хоятат версат. Катра Варьёганан унт юхат эватты тахайт ӆэщатман усат, щи отат хоща муӊ хоятӆув рупитсат.
Щаӆта куртэв хоща сохӆат эватты хот па тайсув. Нэмоӆты хатнэху колхозат уӆам пораятн рупатайӆы ант па опсас. Ма щи колхоз хоща лэпкат муй питы охсарат энмаӆман ямкем арат таӆ усам па рупитсам.
Имоӆтыйн 1978-мет таӆн колхоз куща ёхӆамн ма Дарья Даниловна Айваседа пиӆн Ёмвоша хуӆам тыӆащ сыс сувенират верты щирн утаӆтаты китсайм. Щи вер юпийн муӊ ёхи ёхатсаман па Варьёган куртэмн ияха сувенирной тахи версаман. Ёхи хащам таӆатн муӊ хощаева 17-кем нэ ус па арсыр рупатайт япсыена ӆэщатас. Щиӊанща щи сувенират тумпийн, муӊ мув иӆпи тащат каншты рущата арсыр лаӊкепат муйт ёнтсув. Щаӆта па ай няврэмата вуӆы венш па шовар сохат эӆты милат па версув. Юхат, ванта, 1990-мет таӆат щи ёхатсат па муӊ хоӆыена иса рупатайӆы хащсув. Кат таӆ сыс ма ант рупитсам па арсыр муш верӆам яммаӆтсам.
– Агафья Дмитриевна, хун наӊ йис пормасат шавиты хотн рупитты питсан?
– Юрий Кылевич Айваседа муӊ Варьёган куртэвн йис пормасат шавиты хот ӆэщатас. Щи порайн ма щий арсыр пормас вантты нэ щира рупиттыя вусайм.
Щиӊанща, хун щи тахаев верса, шеӊк шимаӆ хатнэху щита ус. Еша юхатшак ма Варьёган куртаӊ, рущ щирн, этнографической парк-музей хотэвн кущая понтсайм. Мосӆ ястатыя, хоты щи тахаев пуншам таӆатн Нижневартовской районэв кущайт ямкем арат ох масат. Мет оӆаӊан муӊ арсыр ай унт куртат хуват яӊхсув па сыр-сыр пормасат, ханты муй ёрн мирӊан ӆуматтыя сохат ияха акатсув па арсыр хоятат эӆты ям тын сахат ӆутсув. Щиӊанща кашӊ ай па ун пормас япсыена вантсув, артаӆасув па атэӆт щирн нэпека нох постасув.
Щаӆта и тухаӆ пораятн Варьёган куртаӊ мохиӆув арсыр сувенират ӆэщатсат па муӊ тата мойӊ хоятат вантопсая ёхтыӆыты хатӆатн, щи ай пормасыет па хоӆыена ӆыеӆа тынысув. Юхат, хун район эӆты охатн мийӆысаюв, ӆуӆан музей хота яӆап пормас ӆутты, щи щёсатн муӊ туп объявления нэпекат тата ханшӆув, па куртаӊ ёхӆув-нэӊӆув ищи куромн муӊева мосты ӆуматты сох тусат па муӊева тынысат. Там Варьёган куртаӊ Ю.К. Вэлла йис пормасат шавиты хотн ма иса 2007-мет таӆ вуш унты кущая усам па рупитсам. Щаӆта там тахаем эӆты юхат щутщатыя мантсам па ин пенсияйн уӆӆам.
Владимир Енов ханшам потар