Няръяна Ӈэрм
Хэтувандами тамна ӈока
Нини’ ӈока по’’ теневыни’. Сяхаринда ӈобт’ тэворпани’ теневасетыдм’ — лаханако нями яля’ ня’ ӈэда’’ вади хэтаӈгу, ненэйвана харе’’ вадам’ мэ’’ма’, лэтрава’ нямна лаханаӈгу. Мария Хилидивна Салиндер Хальмер’’ Седе хардахана школахана ненэй вадан’ ӈацекы тохоламби. Тикы манзаямда иланда ямбан’ минреда. Ӈавнанда нюдя пэвдей ирыхына Надымской район’ няна ты пэртя’ мякана соявысь.
Сяхаринда тарця’’ юнета’’ ненэця’’ иландо’ округна’’ ила’ ядувна миндя то’’олха ӈэсеты. Пыдо’ манэ’’мэдо’ ӈока, ваде’’мандадо’ ӈани’ тамбир’’. Мани’ вадами’ невхы илаӈгад пяӈгуми’.
Тамальӈгана выӈгана илена ненэцие хардан’ ӈабтамбидонзь, ӈока хибя’’ мядырмаӈэ Саля яв’ лаӈгхы Еръяха харад хэвысь. Таняна ӈод’’ пыда школан’ пявэдась. Тохолкова’ сер’’ нянанда хайнавысь. Иле’’мямда тарем’ ивхалпида:
— Небяеми нись тохолку’’, ненэй вадарим’ мэ’’ӈась. Луца вадавна ӈопой вадакорим’ хамедамбись — «норма». Тамна саю’’ похот теневавэда. Пыдо’ ӈули’’ тэтнавы, ёрмы’’. Сава хуты яӈговы, сыв’ халям’ пэрць нензеларка ӈэвы, ит’ падерць нивы тара’’. «Норма» вада пили’’ мэта ӈэвы, «норма»м’ ня’’амва’ е’’эмня — яля’ халям’ хада тара. Небяеми вадецетыда:
— Няньм’ тата’’, сидндетӈэ-хасаваюӈэ помнандо’ тярпасетыдо’, сян ненэця’’ ӈэсыхына мэни’’ норма. Планм’ серта тарасеты, тамальӈгана манзетавы: «Все для фронта! Все для победы!». Тавы халякоход ябтакоця ӈаябадм’ сертасеты’’, махалэкоцяхана халям’ хаебасеты’’, якэхэна сямдарасетыдо’. Сыв’ махалэкуцидо’ ед’ мюна пон’ пирембасетыдо’, ям’ нядасеты’’, тикы евэйкоцяхана илевы’’. Луца’’ тавы нянькоход небякоеми ехэрасеты ӈамгэм’ сертаӈгу: екар’’ хари’’ ӈамзь сава, екар’’ ӈацекэхэ’’ миць сава. Нянь’ хамболоко ня’ син’ еремда, ӈарханда ханда. Ненэця’’ тэтнаць. Сидна’’ ӈарюйвана вадабись, няньм’ моёпа, вэнекон’ мипа вэва. Нянь ‒хусувэй ӈамгэн’ ӈэва! Пилибт’’ ихинани тикы вада’’ хаи’’.
Ӈавна маня’’ сабе сянакова’’ яӈгусь, пыхыдана’’ хар’’на’’ сянакултамбасетына’’. Хардана’’ помна ӈэдалёрта еся’ хан яӈгусь, ненэця’’ ханяри’ ядэрпато’ вэно’’ ханхана ӈадалёрцеты’’. Маня’’ хар’’на’’ вэнона’’ пихина таняць. Хусувэдо’ нюмзавэясь, тикыни’’ тохоламбасетын’.
Школамда ёльце’’мяхаданда, 1974 похона Салехардыхы ӈацекы тохоламбувандаӈэ тохолкурти’’ училищан’ пявэда.
— Нюртей хэвани мальӈгана тамна ӈацекэдамзь, сидндетимдей класс’ пуд’ 15 поминзь. Ныланавахана мякани тоб’’нани, небяхани манзетыдм’: «Сян нидм’ хант’’». Небями тарем’ харвась, мань сававна тохолкурпани тара, тюку илаӈгана ӈамгэхэваӈэ хэсь серо’’ӈа. Няхаромдэй тохолкова’ похона нянани илекась, хадӈо’’ ӈармэкэдм’. 1978 похо’’на педучилищем маледамзь, си’’ми Ӈэдянд’ ӈэдараць, таняна ӈацекы тохоламбада тянё ӈэвысь. Нидамзь харва’’, ярӈадамзь, няни манзеты: «Таняна Итя Ӈабтеня яв’ варувна сэр’’ варк’’ ядэрӈа’’». Мань ябхани Надымской РОНО’ ерв тось, си’’ми нянанда ханась. Нюрте’’э’ Наре хардахана нюдяко школахана ӈацекы тохоламбидамзь, таняна пон’ нидамзь манзара’’, небяни яӈгумзь, Еръяха школахана ядми хоць.
Сидя по’ ваера’’махад Мария Хилидивна Тасу’ Яван’ вэсакохонанда Дмитрий Накович’ ня’ сидяӈэ товэхэнзь, ниди’ Саляхардахана ховыдинзь. Мария Хилидивна ма’’нисяв: «Тазовский тамальӈгана ӈули’’ нюдяко, мирбясяда хардакось». Нерде’ районандо’ тохолкова’ серо минрена отделан’ хэвысь, таняд ӈацекы тохоламбадаӈэ Тазовской’ школан’ ханавэдонзь.
— Тамальӈгана сидя классм’ ӈопой группан’ ма’’ламбиць, сидямбой воспитатель ӈэсеты. Самляӈг ю’’ мат’’ ӈацекым’ пэрӈадамзь. Саӈговабцом’ нисетыв хамэдамбю’’, илебей не ӈэвами ӈэвакы. Интернатхана манзарабцоми нянани савась.
Харта нюхуюда небянди’ сехэрым’ нёдаӈаха’, Санкт-Петербургхы ӈэрм’ тер’’ А.И. Герцен’ нювм’ мэта институтм’ ёльцеӈаханзь. Мария Хилидивна ӈод’’ ӈани’ таняна тохолкусь.
Пудана сидя ю’’ по’’ ӈацекы ненэй вадахандо’ тохоламби:
— Пыдо’ несэйӈэ хая’’, небянадо’ нисянадо’ ӈобтарем’ ненэй вадам’ теневаван’ ни’’ харва’’. Яб’ няю’ тарця’’ ненэця’’ тедари’ тяню’’. Ненэй вадамдо’ лэтраван’ харвана’’ ӈацекы’’ таня’’, ненэй илаӈгана иле’’. Ӈэдя’ тер ӈацекы тохоламбидамзь, пыдо’ вадамдо’ сававна теневадо’. Помнандо’ лахана’’, паднаваримдо’ я’’ма’’, грамматикава’’ тоена. Вадавна ниб’’ лахан’’, вада юхурӈа.
Мария Хилидивна тет юкад вата по’’ ямбан’ школахана манзара, нянанда пэдабцо ни со’’. Манзеты: «Мань тамна хэтувандами ӈока».
Тарем’ ненэй вадамда мэнена ненэця’ таняхаван’ маня’’ ненэй ненэцяӈэ тодо’’ хэтыр’’мана вадава’’ тамна соӈгу.
Марина Яр’ падвы