Наука’ сехэрым’ нёда | «Красный Север»
0°C

обновлено: 06:36, 10 марта 2023

Няръяна Ӈэрм

Наука’ сехэрым’ нёда

Хар’’на’’ ненэй ненэцяӈэ’’ падарм’ тохоламба пя’’махадана’’ юр’’ похорт хэ’’мя яӈгу. Ӈэбта ӈод’’, поӈгадана’’ мале сян’ нява’’ учёной’’ нюмам’ мэ’’ӈа’’. Ӈопойдо’ — Галина Павловна Харючи, ненэй ненэцяӈэ’’ илма’’ тохоламби.


Галина Павловна ненэцяӈэ’’ е’’эмняна» манзара. Харна’’ невхы ирина’’на ила’ пяныдм’ тюку яляха’’ тэвравана е’’эмня варемда мэ’’ӈа. Пыда выӈгана, хойхана мюсерта нина’’ хэбидя я’ ханяна ӈэвам’ я’ падарт’’ ненадумдабись — манзаита’’ сер’’ яхана’’на’’ хэхэ’’ и’’ лэтрава няю’’ закон ӈадимдембиць.

«Ненэй ненэцие’’ илам’ тохоламбавы нини’’ то’’олахадм’ ӈэван’ харвасетыдм’. Тикы сидя финской учёной няхаюна’’ — Матиас Александр Кастрен няби Тойво Лехтисало. Выӈгана, хойхана илена’’ нина’’ ила’ пяныдм’ ӈули’’ савовна падвэдинзь. Ӈадьбяни наука’ манзаям’ пядамзь», — тарем’ Галина Харючи лахана.

Невхы иле’’мида

Пыда си’’ив’ ю’’ по’ тяхана Тасу’ я’ няӈы Юрибей хойхана, Яндо’’ мякана соявы. Нисяеда Павел Лэкович таняӈы яхана халядана’’ нито’ манзара мэта ты’’ пэрмы. Небяеда Ярой, Хынна Александровна.

Ӈобаӈгуна Юрибей’ хэвхана нядэваць. Та’, епдяхана рыбоучасток’ ты’’ хаць. Тамальӈгана малкодаӈэ’’ тарана’’ салкуць, хавы ты’’ харто’ тэхэнато’ тадабидонзь. Ӈамгэ мян’’ тэкоцина’’ салъяӈэ хаяць. Некыни’’ Халмер’’ Ваӈгахана халядасеты’’. Таняна сявти пэрӈаць, хэвдо’ ӈули’’ савацей’’. Та’ ямбан’ ватаванзь таславы халэто’ толырм’ томдадонзь. Тикы хавна хасава нюхаюни’ рыбоучасток’ я’ мядм’ сертабихинзь.

Си’’ив’ похонанда Галям’ школан’ нивэдо’ хана’’. Ӈаркамбой некыда, нябакуда мале интернатхана тохолковы’’, пыда нюдяко нида маниевы, небямда нядабавы. Ӈэрё’, носиндалава’ паӈохона нисяеда Ӈэдянд’ ни’’им ха’’ам’’. Тохолкода нюхута’’ ханя тю’’, ӈамгэда ӈэса, ня’’анда луцине’’ я’’авлы:

Си’’ивм’ пота не нюр тохолкованзь тэврад! Нибат тэвра’’, сяро’’лаван’ хандан!

Мяканда тэв’’махаданда, не нюмда яноць тохолкованзь ханавэда. Интернатан’ тэвбата сидта сидя не ядабтавэхэ’ — Наталья Ивановна Яптунай няби Розалия Ивановна Ильина. Нянанда ӈули’’ сомбовна ненэй вадавна лаханакурмэхэ’, Галина Павловна мась, сейми пина ӈэвадэяць. Павел Лакэвич ӈопой нянди’ мамы:

— Не нюни ӈэвам’ нёра’’ пидыбю’’!

Нисяенда вадам’ нивэдо’ мада’’. Тадӈо’’ ненэй ненэцяӈэ’’ нянана’’ ӈэва’ тар’’ мадабада ни ӈа’’, ненэця’ индата пеля тикахана ӈа. Ӈопой паӈгалярмана паӈгалпа вэвава, ӈоб’’ сидя явна не ӈацекы ӈэвамда танёмбаӈгуда.

Нюртей по’ тохолкобта дифтерияхана хаӈгулавы, Галям’ Диксон’ лекар’’ мяд’ няцей ӈэдаравэдо’: «Пуна нисяеми луцинехэ’’ я’’авлысь, нюми ня’’анда сензаӈэ таваси, ӈамгэ вэваковна маниера’’?» Тикада нид нюртей по’ нивы падан’’.

Тохолкова паӈомда Ӈэдяӈгана мэ’’мэдась. Тохолко мято’ мюня таминдо’ илевы’’. Нябакуда, некыда сита ӈоб’’ сянзетвы’’, нямдо’ ӈоб’’ маниевэдо’. Тамальӈгы похо’’на сава не юрёмда — Лидия Эсивна Евайм’ (Ябтойм’) ядабтавы, тедалахана няхати’ савовна тэя’’ӈаха’. Тохолкулва’ мята ёльце’’мяхаданда, небяхаюта-нисяхаюта няд табеком’ ня’’амвы: Саля’-Хардыхы ӈацекы тохоламбади’’ хамедамбада училищен’ паднаванзь хэвы. По’ хэмяхад таӈга Тюмень маркы университетан’ падрода мимыда, илам’ тохоламбада факультетхана паднавы. Ил’ ӈоб’’ пирас’’ ӈэсь вуни пэр’’, хаюпа хэ’’мяхаданда Санаторно-лесной школахана манзара пэвы’’, тохолковамда манзаянда ирманя минревэда. Сидя по’ школам’ ӈудаханата ня’’амбавы.

Вэсаконда ня’ ниди’ ту ӈано’ нулаӈгалва’ хэвхана нюртей мэва ядабтавыди’. Тамальӈгана Сергей Николаевич морякаӈэ Кронштадт’ няна тохолковы, лакамбой’ соя’’ма яханда ныланаванзь товы. Пуна няхати’ паднавэхэ’. Ӈобкана вэсаконда ня’ няхар’’ нюм’ вадаӈаханзь. Не нюди’, Оксана, ӈани’ параӈода яхана иле, вадам’ пэртя манзаям’ минре. Андрей няби Николай нисянди’ сехэрым’ нёдаӈаха’, закон’’ хари ӈули’’ савовна тенева’’ӈаха’. Теда’ нюти’’ нюкця’’ таня’’.
Вэсаконда ня’ ниди’ ту ӈано’ нулаӈгалва’ хэвхана нюртей мэва ядабтавыди’. Тамальӈгана Сергей Николаевич морякаӈэ Кронштадт’ няна тохолковы, лакамбой’ соя’’ма яханда ныланаванзь товы. Пуна няхати’ паднавэхэ’. Ӈобкана вэсаконда ня’ няхар’’ нюм’ вадаӈаханзь. Не нюди’, Оксана, ӈани’ параӈода яхана иле, вадам’ пэртя манзаям’ минре. Андрей няби Николай нисянди’ сехэрым’ нёдаӈаха’, закон’’ хари ӈули’’ савовна тенева’’ӈаха’. Теда’ нюти’’ нюкця’’ таня’’.

Ненадо манзаям’ минре

Хэвы юр’’ по’ пудана похо’’на Саляхардахана наука’ серо нерня’ пэраць пявы, этнографиям’, этнолингвистикам’ тохоламбади’’ Лаборатория ӈадимы, сита таня’ манзараванзь ха’’мы’’. Тикадо’ пуна Научной центраӈэ хаясь, Ӈэрм’ няна илева’ ямбан’ харто’ соя’’ма яханато’ иленя’’ ненэцие’’ илам’ тохоламбиць. Таняна Галина Павловна учёной секретарьӈэ тарась. Падвы манзаида’’ ненэй илна’’ саир’’ нямна ӈа’’, тюку яляха’’на ся’ пирувна несэйӈэ хая’’, ни’’. Ты пэрма’ сер’’ хурка ӈэвы’’, теда’ хурка’’, мюсерта нина’’ ил’ ӈамгэда яӈгама, ханзер’’ тохолковы’’ ненэця’’ харто’ иландо’ саирм’ нерня’ пэрӈа’’, ся’ пирувна лэтрамбидо’. Хэвы юр’’ по’ пудана похона кандидат исторических наук’’ нюмам’ ня’’амванда няю’ диссертациямда ялян’ ӈадимдесь. «Традиции и инновации в этнической культуре ненцев» нюбе’’ӈа. Тамальӈгана ӈо’’ Михаил Ӈоктэтта ня’ илна’’ нямна кинокоци сертабихинзь, мядо’’манзь Ямалан’ товэхэна’’ мание’’ нюрцьм’’.

Тэри ӈабцата, Галина Харючи падвэхэт’’ яӈга ялян’ юркад вата падвэда ӈадимяць, тамна хуркари наука’ серо вадета’’ журналха’’на манзаида таня’’ — ӈокханда юркад ва’’ӈа’’. Падвыда мал’’ ненэй ненэцяӈэ илна’’ нямна ӈа’’, харта вадамда, илна’’ саирм’ теневаванда нид тикы нямна падна нянанда нензел’’.
Тэри ӈабцата, Галина Харючи падвэхэт’’ яӈга ялян’ юркад вата падвэда ӈадимяць, тамна хуркари наука’ серо вадета’’ журналха’’на манзаида таня’’ — ӈокханда юркад ва’’ӈа’’. Падвыда мал’’ ненэй ненэцяӈэ илна’’ нямна ӈа’’, харта вадамда, илна’’ саирм’ теневаванда нид тикы нямна падна нянанда нензел’’.

Ямал’ яна’’ ила’ нямна энциклопедиям’ сертабабто’ варемда мэ’’ӈась. Тикы’ хавна закон’’ вато ненэй вадан’ падыбабто’, нита манзаи тидхалембись, ӈани’ ӈоб’’ тарамада — «Ненэй ненэцие’’ тюва’ мэсыдм’» падарт’ маня’’ вадавнана’’ падыбись. Ӈоб’’ падвэнда нюм’ — «Вавлё Неняӈг». Тикахана сидя юр’’ по’ тяхана ӈэвы серо’ ваде’’ӈа. Обдорск’ хэвхы яхана маӈгабада ненэцие тэта’’ таӈыламдамбавы’’. Толаӈгода хибя падаркана сё, ярабц хоӈгу, тикахана янда тер’’, тухуданда перена нита ваде’’мы иле’’мя’’ пады’’ — илевандо’ ямбан’ няхато’ вадець тюку ялян’ тэвравыдо’.

Пуда Ямал’ яна’’ илам’, культурам’ падыбади’’ ня’ манзаравы. Округна’’ тиӈгэвна хасаваюдимдей классаха’’на тохолкода ӈацекы’’ ед’ паднавы’’.

Не’’ серо нерня’ пэраць етя общественной манзаи минресь, округна’’ «Ямал-нюна’’ я!» ассоциацияхана нида нядабись. Ненэй ненэцяӈэ иринана’’-хаданана’’ илам’ тохоламбаванда няю’, тикы ил’ миндадм’ ӈоб’’ ирлеванда няю’, си’’ив я’ тиӈгэвна теневавандо’ няю’ Галина Харючи лэмбара’ есям’ ня’’мась, нюмда «За заслуги перед Отечеством». Тамна Ямал яна’’ ерв’, Государственной дума ӈарка грамотада таня. Нява’’ наука’’ серо пэрти’’ поӈгана ӈарка нюмам’ мэ’’ӈа, тикы’ хавна ӈани ненадумда’’мида таня’’.

Галина Павловна Саля’-Хардахана нюртей научной конференций манзара пэб’’, нядаӈговы, лаханако-сёё мэти’’ фестиваль сертабади’’ поӈгана мэвы.

Соя’’ма’ ялям’ мэта нява’’ сенз ӈэя, ябдая! Ненэй ненэця’’ манзетыню’’ — ӈэваконда ни’ ёмзяли’’ тэсая’’!

Лариса Окотэтто’ падвы

Сидяӈг: М.Яр’ тадтавы


1

0

0

1

0

0



обновлено: 06:36, 10 марта 2023

Темы